Thực tế, thế giới đang thiếu cát trầm trọng, bởi cát hiện là tài nguyên thiên nhiên được tiêu thụ nhiều thứ 2 chỉ sau nước. Theo báo cáo của Liên hiệp Quốc, có đến 50 tỉ tấn cát được khai thác, nạo vét và đánh cắp mỗi năm nhằm thỏa mãn cơn khát xây dựng hạ tầng của thế giới. Đáng nói là không phải cát nào cũng có thể sử dụng được.

Trong khi cát sa mạc phần lớn vô dụng đối với con người vì chúng quá trơn, nhẵn, khó kết dính trong sản xuất bê tông thì cốt liệu (thuật ngữ chung chỉ đá nghiền, cát và sỏi) lại là con cưng của ngành xây dựng bởi có bề mặt thô, góc cạnh và dễ bám dính. Do đó, loại cát này cũng được con người khai thác triệt để đến nỗi nó đang "bốc hơi" với tốc độ nhanh hơn rất nhiều so với tốc độ bồi đắp tự nhiên.
 
Nhu cầu khai thác cát căng thẳng đến mức trên thế giới, vô số lòng sông, bãi bồi ven sông và bãi biển... đã bị cào sạch, đất canh tác và rừng bị xé toạc để săn cát xây dựng hay cát silica có độ tinh khiết cao dùng trong sản xuất kính, các sản phẩm công nghệ cao như chip, tấm pin năng lượng mặt trời...

Nguyên nhân chính cho cuộc khủng hoảng cát là tốc độ đô thị hóa quá nhanh. Mỗi năm dân số thế giới gia tăng, trong khi ngày càng nhiều người di chuyển từ nông thôn vào đô thị, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển. Khắp châu Á, châu Phi và Mỹ Latinh, các thành phố đang mở rộng với tốc độ chưa từng có. Số người sống ở đô thị đã hơn gấp 4 lần kể từ năm 1950 lên khoảng 4,2 tỉ người vào năm 2018. 

Tại Ấn Độ, lượng cát xây dựng sử dụng hằng năm đã hơn gấp 3 lần kể từ năm 2000 và vẫn tăng rất nhanh. Không chỉ phục vụ nhu cầu xây dựng hạ tầng, từ California cho đến Hồng Kông, những con tàu khổng lồ đang hút hàng triệu tấn cát từ đáy biển mỗi năm để bồi đắp các vùng duyên hải lấn biển. Trung Quốc đã mở rộng bờ biển thêm hằng trăm dặm và xây dựng những hòn đảo để làm các khu resort sang trọng.

Ở phương diện này, Singapore là quốc gia “tích cực” nhất, chủ yếu nhập cát từ các nước khác. Kể từ khi giành độc lập cách đây hơn 50 năm, diện tích của Singapore đã bành trướng gần 25%, từ 580km2 lên tới gần 725km2 vào năm 2018 và dự kiến sẽ đạt gần 777km2 vào năm 2030. 

Việc khai thác cát quá mức đã và đang hủy hoại hệ sinh thái, môi trường sống của nhiều loài động thực vật, gây ra ô nhiễm, ngập lụt, giảm nguồn nước ngầm... 

Việc khai thác cát sông cũng đóng góp vào sự biến mất từ từ của vùng đồng bằng sông Mekong. Theo các nhà nghiên cứu từ chương trình Greater Mekong Programme thuộc Quỹ Quốc tế Bảo vệ Thiên nhiên (WWF), với tốc độ xói mòn tự nhiên của vùng đồng bằng sông Mekong cùng với tốc độ khai thác cát hiện nay, gần 50% khu vực này sẽ bị biến mất vào cuối thế kỷ này. 

Trước mối đe dọa từ cuộc khủng hoảng cát, giới chuyên gia khuyến cáo, quản lý nguồn tài nguyên thiên nhiên quan trọng này là một phần thiết yếu trong công cuộc phát triển kinh tế toàn cầu và tăng trưởng bền vững. Nếu không vào cuộc một cách quyết liệt, tác động của cuộc khủng hoảng cát sẽ càng nghiêm trọng, đặc biệt khi cộng hưởng với tác động của biến đổi khí hậu.

Hiện một số nhà khoa học đang tìm cách thay thế cát trong bê tông bằng các vật liệu khác, trong đó có tro bụi (sản sinh trong quá trình sản xuất tại các nhà máy điện chạy bằng than), nhựa xé vụn, trấu và thậm chí là vỏ cây cọ dầu được nghiền ra. Một số khác thì đang phát triển loại bê tông sử dụng ít cát hơn cũng như các công nghệ nghiền và tái chế bê tông.

Cát là một bài toán nan giải, nhưng lại không thể không giải khi chứng kiến những tác động nghiêm trọng mà nạn khai thác cát quá mức đang gây ra cho nền kinh tế và xã hội. Đó là một cuộc chiến lâu dài và đầy cam go, không kém cuộc chiến chống biến đổi khí hậu. Chỉ nói đến việc ngăn hay giảm thiệt hại gây ra cho các dòng sông cũng đã đòi hỏi ngành xây dựng phải từ bỏ khai thác cát sông. Sự chuyển hướng xã hội như vậy cũng tương tự như những đòi hỏi đặt ra trong việc đối phó tình trạng biến đổi khí hậu, bắt buộc phải có những thay đổi rất lớn về cách cảm nhận về cát, về sông và về cả cách các thành phố được thiết kế và xây dựng, một báo cáo về ngành cát thế giới của WWF chỉ ra.

(Theo VLXD.org)